Jedna z największych batalii w czasie drugiej wojny światowej miała swój drugi etap na terytorium Sokólszczyzny i bezpośredniego jej sąsiedztwa. I chociaż głównym celem operacyjnym było zajęcie Białegostoku, zacięte i krwawe walki toczyły się o Kuźnicę i Dąbrowę, ale także w okolicach Lipska i Augustowa. Nacierająca Armia Czerwona spowolniła tempo natarcia z powodu wydłużenia swoich linii zaopatrzeniowych. Broniący się Wehrmacht natomiast umocnił obronę, gdyż jego bazy zaopatrzeniowe były położone o wiele bliżej linii frontu, co w znacznym stopniu umożliwiało szybki transport materiału wojennego do niemieckich jednostek wojskowych.
REKLAMA
Zacięte walki o Grodno na początku miesiąca lipca 1944 r. oraz utworzenie sowieckich przyczółków na zachodnim brzegu rzeki Niemen zmusiły niemieckie dowództwo do przerzucenia z Rumunii pod Grodno 3. Dywizji Pancernej SS „Totenkopf”. W tym celu ponad 70 pociągów towarowych z wyposażeniem i personelem tej dywizji przybyło do Sokółki w pierwszych tygodniach lipca 1944 r. Zostały one rozładowane na sokólskiej stacji kolejowej przy specjalnie wybudowanej rampie kolejowej o długości 250 metrów. Miasto było wówczas niezwykle ważnym węzłem komunikacyjnym, bowiem istniały dwa równoległe tory kolejowe z Sokółki do Białegostoku. Na czas koncentracji dywizji jej oddziały ześrodkowano w miejscowościach wokół Sokółki: Kamionka Nowa, Sidra, Bierwicha, Łozowo, Kuźnica, Zadworzany, Sokolany, Kraśniany. Już 14 lipca Niemcy wysłali pierwsze grupy bojowe tej dywizji w rejon na zachód od Grodna.
Prawobrzeżne Grodno Niemcy bronili przed sowiecką 50. armią dowodzoną przez gen. Iwana Wasiljewicza Bołdina. To postać niechlubnie związana z Grodzieńszczyzną i Sokólszczyzną. We wrześniu 1939 r. sowiecki korpus zmechanizowany (brygada pancerna) dowodzony przez Bołdina zaatakował Grodno używając tzw. żywych tarcz z pojmanych polskich harcerzy przywiązanych do pancerzy sowieckich czołgów. Natomiast w miesiącu czerwcu 1941 roku samolot z Bołdinem na pokładzie wylądował na nieukończonym pasie startowym na lotnisku w Kraśnianach, skąd ten udał się ciężarówką do Białegostoku, aby zorganizować kontratak 6. Korpusu Konno-Zmechanizowanego (najlepiej uzbrojonego w Armii Czerwonej). Nieudolność dowodzenia i brak zdecydowania Bołdina, a także braki łączności i powszechna panika doprowadziły wtedy do okrążenia całego korpusu przez Niemców.
Sam Bołdin wydostał się z okrążenia w chłopskim przebraniu. O dziwo, Stalin nie rozstrzelał go za takie postępowanie, chociaż skazał na karę śmierci wszystkich ocalałych dowódców do szczebla pułku. Sowiecka 50. amia odegrała też główną rolę w tzw. Obławie Augustowskiej (lipiec 1945 roku), chociaż Bołdin wtedy już nie był jej dowódcą. Niewiele brakowało, aby w miesiącu lipcu 1944 roku 50. armia Bołdina walczyła z Niemcami o Sokółkę.
REKLAMA
Przebieg zdarzeń był następujący. Po umocnieniu zdobytych przyczółków na lewym brzegu Niemna sowieci przeprawili przez rzekę nie tylko kilka dywizji 50. armii, ale bardzo mobilny i dobrze uzbrojony 3. Korpus Kawalerii Gwardii. Korpus ten szybko osiągnął przedpole Augustowa i szykował się do frontalnego ataku na to bezbronne wówczas miasto, gdyż Niemcy nie zdążyli ściągnąć na czas odpowiednich sił. Gdy część sowieckiego korpusu kawalerii walczyła o Lipsk w celu zabezpieczenia swojego skrzydła w przyszłym ataku na Augustów nadszedł rozkaz marszałka Żukowa:
„3. Korpus Kawalerii Gwardii z rejonu Lipska skierować na południe i do końca dnia 19 lipca zająć Wesołowo, Dąbrowę, Jaczno, potem uderzyć na Sokółkę”.
Rozkaz ten zaskoczył niemieckie dowództwo, które spodziewało się wyłącznie natarcia na Augustów, a zwrot sowietów na południe całkowicie zmienił sytuację. 3. Korpus Kawalerii Gwardii wbrew nazwie nie opierał się na klasycznej kawalerii. Między Lipskiem a Augustowem jego ugrupowanie liczyło ok. 20 000 żołnierzy i zawierało oprócz mobilnych kawalerzystów na koniach artylerię, katiusze, czołgi, działa pancerne i samochody opancerzone. Była to więc znaczna siła. Kiedy korpus szykował się do ataku na Sokółkę, Niemcy skoncentrowali swoje siły i uderzyli na jego tyły stwarzając zagrożenie okrążenia jego rozciągniętych formacji. Żukow wydał następny rozkaz, tym razem do odwrotu pod Grodno czyli połączenia się z sowiecką 50. armią, co było kolejnym i nie ostatnim w tej wojnie marnotrawieniem sił i środków, a także żołnierskiego życia. Rozkaz został wykonany, a Niemcy zyskali na czasie ściągając do Augustowa znaczne siły, w tym 337. Dywizję Piechoty. Dywizja ta walczyła w październiku 1943 roku pod Lenino przeciwko polskiej 1. Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki zadając jej znaczne straty osobowe.
Trzeba wspomnieć, że niemiecka obrona Augustowa była niezwykle skuteczna bowiem prawie całkowicie zniszczone miasto zostało zajęte przez sowietów dopiero 27 października 1944 r. a front spod Augustowa ruszył na zachód 23 stycznia 1945 r. Walki między Grodnem i Augustowem związały operacyjnie sowiecką 50. armię uniemożliwiając jej prowadzenie ofensywy, w tym wykonanie ataku na Sokółkę. Zaistniały też wydarzenia niekorzystne dla Niemców.
19 lipca w wyniku katastrofy pod Kuźnicą samolotu łącznikowego Fieseler Fi156 Storch ciężko ranny został dowódca 4. armii niemieckiej generał piechoty Kurt von Tipelskirch i z tego powodu został zastąpiony na stanowisku przez jednego z dowódców dywizji, co spowodowało chwilowy brak płynności w dowodzeniu. Wykorzystała ten fakt Stawka (sowiecka Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa) i wydała rozkaz odwodowej 49. armii sowieckiej wykonania manewru obejścia Białegostoku od północnego zachodu i uderzenia na miasto z tego kierunku. Kluczem do wyjścia w przestrzeń operacyjną była Kuźnica. Zajęcie tego miasta przez tzw. grupę szybką 49. armii sowieckiej zostało potraktowane przez Niemców jako zagrożenie prawego skrzydła ich 4. armii.
W związku z tym skierowali oni do Kuźnicy 19. Dywizję Pancerną, która stoczyła kilkudniową ciężką walkę o to miasto walcząc na jego przedpolach np. koło Podlipek czy Wojnowiec ostatecznie utrzymując je. Jednak napór sowietów spowodował konieczność wycofania 4. armii niemieckiej, a co za tym idzie także 19. Dywizji Pancernej z Kuźnicy, która przemieściła się na kolejne dobrze przygotowane linie obronne, a ostatecznie otrzymała rozkaz wymarszu do Warszawy, gdzie brała udział w tłumieniu Powstania Warszawskiego.
REKLAMA
Tymczasem oddziały sowieckiej 49. armii mając przed sobą niemiecką 50. Dywizję Piechoty wkroczyły na Sokólszczyznę wykonując zadanie dalsze, którym było zdobycie Białegostoku. Trzeba zauważyć, że Sokółka nie była broniona przez Niemców jako punkt oporu, a tylko jako miejsce do załadunku i ewakuacji wycofujących się wojsk niemieckich. Z tego powodu w mieście nie było tak intensywnych walk jak np. w Kuźnicy, Lipsku czy Augustowie. Mimo to zniszczenia infrastruktury planowo wykonane przez pododdziały niemieckie tuż przed ich wycofaniem się z miasta były olbrzymie.
Sokółka była słabo broniona przez wojska niemieckie, bowiem najważniejszym dla Niemców obiektem była stacja kolejowa i tory do Białegostoku. Toteż dowództwo niemieckie wyznaczyło do walki tylko 121. Pułk Grenadierów z 50. Dywizji Piechoty. Pułk ten został niemal unicestwiony w maju 1944 r. pod Sewastopolem i odtworzony został w następnym miesiącu zaledwie w 70 procentach obsady etatowej. Uzupełnienie rekrutami pozbawiło pułk siły uderzeniowej. Po ulicach Sokółki przemieszczali się młodzi niemieccy chłopcy ze szkoły policyjnej w Grajewie, którzy służyli w 611. Pułku Ochrony. Byli nieobyci w walce i niedoświadczeni do tego stopnia, że wykonując rozkaz podpalania budynków w Sokółce nie potrafili prawidłowo zdetonować granatów fosforowych, które nie wybuchały, co ocaliło wiele obiektów w Sokółce. Tory kolejowe na odcinku Sokółka-Buksztel ochraniały pododdziały niemieckiej 12. Dywizji Pancernej, która za kilkanaście dni miała stoczyć krwawą i wyczerpującą bitwę o Knyszyn.
Niemcy do ostatnich godzin przed nadejściem sił sowieckich wykorzystywali stację kolejową w Sokółce do dostarczania amunicji walczącym formacjom. Po wyładunku amunicji zachęcali przez megafony mieszkańców miasta do wykorzystania pustych wagonów w celu ewakuacji ludności do Białegostoku. Wycofujące się wojska niemieckie zniszczyły koszary wojskowe, rampę kolejową, wieżę ciśnień, urządzenia kolejowe, mosty i przepusty na trasie kolejowej, most na ul. Białostockiej, budynki starostwa, magistratu, urzędu pocztowo-telekomunikacyjnego, wysadziły też groblę na zalewie wodnym, podtapiając łąki wzdłuż rzeki Sokołdy.
Wkrótce podeszły pod Sokółkę dwie sowieckie dywizje strzeleckie: z kierunku Odelska - 385. Dywizja Strzelecka natomiast z kierunku Petelczyce-Poczobuty – 343. Dywizja Strzelecka nazwana później „Białostocką”. Główny szturm na Sokółkę miały wykonać trzy pułki strzeleckie 343. Dywizji Strzeleckiej.
REKLAMA
W nocy z 23 na 24 lipca 378. Pułk Strzelecki uderzył na niemiecką obronę w rejonie wsi Szyszki przełamując ją i zajmując południowo-wschodnią część Sokółki.
Niemiecki kontratak (trzy czołgi z desantem piechoty i trzy pojazdy opancerzone) nastąpił z rejonu Nowej Kamionki. Wywiązały się walki uliczne zakończone ostatecznym wyparciem Niemców z tej części miasta.
Jednak główne uderzenie na miasto wykonał 356. Pułk Strzelecki (nazwany później „Kenigsberskim” za zdobycie Królewca). Uderzając na Sokółkę z kierunku Drahle-Bohoniki i wkraczając do miasta od strony Zabrodzia. W odwodzie pozostawał 370.Pułk Strzelecki, który zajmował pozycję wyjściową we wsi Stara Kamionka. Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie mosty kolejowe i drogowe w Sokółce uniemożliwiając w ten sposób przemieszczanie się sowieckich czołgów i artylerii. W związku z tym nastąpiły walki uliczne piechoty wzdłuż ulic Grodzieńskiej oraz Kościelnej.
Pod koniec dnia Niemcy ostatecznie zostali wyparci z miasta i wycofali się w kierunku Sokolan. Wtedy też odezwały się niemieckie stanowiska ogniowe w Sokolanach i Boguszach prowadząc ostrzał artyleryjski ulic Sokółki. Było wielu zabitych i rannych mieszkańców, jak też żołnierzy sowieckich przemieszczających się po ulicach w celu wyłapania niemieckich maruderów. Szczególnie celny ogień prowadziło ciężkie działo pancerne Ferdinand wyposażone w sławną i skuteczną armatę kalibru „acht-acht”, zainstalowane na wzgórzu 192,0 koło Bogusz. Odpowiedzią sowietów były salwy z katiusz ustawionych na Roskach zintegrowane z bombardowaniem niemieckich stanowisk ogniowych w Sokolanach i Boguszach przez sowieckie lotnictwo, które finalnie zniszczyły niemieckie stanowiska i okopy. Niestety straty materialne zabudowy w tych wsiach były olbrzymie. Było też wielu zabitych i rannych mieszkańców. W walkach o Sokółkę wyróżniły się: batalion 378. Pułku Strzeleckiego dowodzony przez kapitana Leontowskiego oraz batalion 356. Pułku Strzeleckiego dowodzony przez kapitana Puszkariewa.
25 lipca 343. Dywizja Strzelecka przekazała miasto 385. Dywizji Strzeleckiej i kontynuowała natarcie wzdłuż toru kolejowego w kierunku na Buksztel. Sokółka rozpoczęła nowy okres w swojej historii.
W walkach o Sokółkę zginęło wielu żołnierzy Armii Czerwonej niejednokrotnie wykazując wielką brawurę, odwagę i pogardę śmierci. Poległych pochowano w Sokółce na skwerze przy ulicy Białostockiej a także w parku przy Placu Kościuszki. Zwłoki pogrzebanych w parku miejskim i przy ulicy Białostockiej w 1948 r. przeniesiono na cmentarz prawosławny. W 1952 r. powtórnie przeniesiono je, tym razem na cmentarz wojskowy.
Stanisław Margielewicz
REKLAMA
Materiały źródłowe:
1. iSokolka.eu
2. R.Wróblewski, „Kontratak 2.DPanc SS „Totenkopf” pod Grodnem w lipcu 1944r.
3. R.Wróblewski, „Kuźnica 23 lipca 1944r.Pierwsze starcie 19.DPanc w Polsce latem 1944r.
4. R.Wróblewski, „Walki na przedpolach Augustowa latem 1944r.”
5. J.Jelisiejew, „Na kierunku białostockim”
6. Ks.St.Fiedorczuk, „Kartki z mojego życia.Wspomnienia z lat 1918-1976”
7. St.Sańko, „Wspomnienia zapisane w zeszytach”
8. Память народа::Подлинные документы о Второй Мировой войне (pamyat-naroda.ru)
Dokumenty i mapy (w galerii poniżej):
1) Operacja Białostocka 1944r. - II etap Bagration.
2) Walki oddziałów sowieckiej 343. Dywizji Strzeleckiej o Sokółkę 23-24 lipiec 1944r.
3) Położenie 385. Dywizji Strzeleckiej i 343. Dywizji Strzeleckiej o godz.15.00 21.07.1944r. mapa dowódcy 2. Frontu Białoruskiego gen. Zacharowa.
4) Położenie niemieckiej 50.Dywizji Piechoty, 12.Dywizji Pancernej, 611.Pułku Ochrony o godz.15.00 21.07.1944r., mapa dowódcy 2.Frontu Białoruskiego gen. Zacharowa.
5) Dziennik Bojowy sowieckiej 343. Dywizji Strzeleckiej, Sokółka 24 lipiec 1944r. - str.2.
6) Dziennik Bojowy sowieckiej 343. Dywizji Strzeleckiej, Sokółka 24 lipiec 1944r. - str.3.
7) Dziennik Bojowy 378. Pułku Strzeleckiego, Sokółka 24 lipiec 1944 - str.7.
8) Dziennik Bojowy 378. Pułku Strzeleckiego, Sokółka 24 lipiec 1944 - str.8
9) Opona koła podwozia głównego samolotu Fieseler Fi156 Storch znaleziona pod Kuźnicą w lipcu 1944r. Czy pochodzi z samolotu dowódcy 4.Armii niemieckiej generała piechoty Kurta von Tipelskirch, który rozbił się o godz. 10.30 w dniu 19 lipca 1944r.?
10) Gasmaskendose, podpis „Kanonier HAHN”. Znaleziona w okopach pod Boguszami.