Zadawali jedno tylko pytanie: "Gdzie Giermaniec?" Byli dumni, że gonią do Berlina "gitlerowską swołocz". Często powtarzali: odważny tylko jeden raz umiera, tchórz umiera wielokroć razy. Szli wyprostowani, nie zważali na nękający ich ogień niemiecki. Tej dumy ze zwycięstwa można im było pozazdrościć" - tak lipiec 1944 roku wspominał mieszkaniec Grodna Jan Siemiński.
Operacja Bagration była zemstą Stalina za "Fall Barbarossa", czyli pogrom, jaki Sowietom zgotowali Niemcy w 1941 roku. Nie przypadkiem Josif Wissarionowicz rozkazał, aby wielka ofensywa rozpoczęła się 22 czerwca 1944 roku, w trzy lata po wybuchu wojny z hitlerowcami. Zaskoczenie było całkowite, bowiem Hitler i jego dowódcy spodziewali się uderzenia z okolic Kowla w kierunku Prus Wschodnich. Taki kierunek działań byłby najbardziej optymalny. tworzyłby bowiem potężny kocioł na Białorusi. Tymczasem Sowieci natarli spod Witebska na zachód i południowy-zachód. W ciągu kilku tygodni niemiecka Grupa Armii "Środek" stała się fikcją.
Do Sokółki Sowieci weszli od południa, od strony Krynek, Niemcy obsadzili bowiem linię Niemna. O skali walk świadczy liczba ofiar (patrz niżej). W okolicach Krynek i Szudziałowa poległo najwięcej żołnierzy. Ciężki bój stoczono w pobliżu Harasimowicz, o umocnioną linię rzeki Sidry. Wieś przechodziła z rąk sześć razy.
Krasnoarmiejcy zajęli Sokółkę 24 lipca. Na kilkanaście dni front zatrzymał się na bagnach Sokołdy. Bateria niemieckiej artylerii stojąca w pobliżu Bogusz ostrzeliwała miasto. Ludzie pouciekali z domów i przez kilka dni kryli się w prowizorycznych schronach. Jeden z niemieckich pocisków zabił małżeństwo Kozłowskich na ulicy Białostockiej. Przeżyły tylko dzieci.
Sowieci, po przełamaniu niemieckiej obrony podążyli dalej na zachód, aż do Wisły. Gdy wybuchło Powstanie Warszawskiej, Stalin nakazał swoim tankom wstrzymać atak. Wolał, by Polaków bezlitośnie wymordowali Niemcy.
Ekshumację zwłok poległych sowieckich żołnierzy (poległych zarówno w 1941, jak i w 1944 roku) rozpoczęto w 1949 roku, zakończono ją trzy lata później. W późniejszym terminie grzebane były zwłoki żołnierzy, których pochówki były ustalane w różnych okolicznościach.
Liczba poległych żołnierzy w poszczególnych miejscowościach:
Gmina Krynki: Krynki - 241, Ozierany Małe - 27, Rudaki - 23, Chomontowce - 21, Kruszyniany - 17, Łosiniany - 17, Kundzicze - 5, Szaciły - 3, Jamasze - 1, Świdziałówka - 3, Jaryłówka - 1, Kol. Aleksandrówka - 1 (1941 r.), razem 360 poległych.
Gmina Szudziałowo: Szudziałowo - 122, Horczaki - 95, Ostrów Południowy - 29, Minkowce - 6, Wojnowce - 26, Wierzchlesie - 2, Woronicze - 1, Trzciano Nowe - 2, Sosnowik - 5, Usnarz Górny - 2, Babiki - 1, Chmielewszczyzna - 1, Miszkiniki Wielkie - 2, Radulin - 8, Knyszewicze - 2, Samogród - 2, Ostrów Północny - 1 (1941 r.), Pierekał - 2 (1941 r.), razem 369 poległych.
Gmina Kuźnica: Kuźnica - 45, Kowale - 43, Starowlany - 23, Łosośna - 14, Wołkusze - 14, Saczkowce - 13, Nowodziel - 7, Chreptowce - 6, Czuprynowo - 2, Kruglany - 1 (1941 r.), Mieleszkowce - 9+6, Zalesie - 15 (1941 r.), Milenkowce - 9 (1941 r.), Łowczyki - 6 (1941 r.), Pawłowicze - 2 (1941 r.), Długosielce - 1 (1941 r.), razem: 216 poległych.
Gmina Sokółka: Sokółka - 77+10, Sokolany - 25, Stara Kamionka - 26, Kamionka Nowa - 7, Bohoniki - 16, Bobrowniki - 5, Malawicze Dolne - 6, Malawicze Górne - 3, Poniatowicze - 3, Straż - 26 (szpital polowy), Kolonia Ostrówek - 2, Dworzysk - 2+2 partyzantów, Szyndziel - 2, Żuki - 1, Smolanka - 1, Kurowszczyzna - 3, Kraśniany - 3, Kundzicze - 7, Zadworzany - 1, Szyszki - 4, Puciłki - 1, Orłowicze - 2, Karcze - 2+3, Kundzin - 2, Lebiedzin - 2, Mićkowa Hać - 2, Wierzchjedlina - 3, Kuryły - 5, Gliniszcze Małe - 5, Plebanowce 2+2, Zaśpiczie - 29, Drahle - 1 (1941 r.), Bogusze - 3 (1941 r.), Polanki - 1 (1941 r.), razem - 298 osób.
Żołnierze polegli w Sokółce byli pogrzebani na skwerze przy ul. Białostockiej - kilka ofiar w trumnach, pozostali zawinięci w płaszcze wojskowe. Podczas pogrzebu koledzy poległych oddawali salwę honorową. Były dwa rzędy grobów zaopatrzonych w drewniane słupy, zwieńczone gwiazdą. Druga kwatera poległych znajdowała się w parku przy Placu Kościuszki. Groby ciągnęły się od środkowej alejki aż do kiosku przy Domu Ludowym. Byli tu pogrzebani polegli oficerowie. Pomniki były imienne i bardziej okazałe. W parku miejskim został też pochowany Żyd, Alperm Szepsel, zastępca komendanta UBP w Sokółce, który został zastrzelony przez AK 3 grudnia 1945 roku koło starego hotelu.
Zwłoki pogrzebanych w parku miejskim i przy ul. Białostockiej w 1948 roku przeniesiono na cmentarz prawosławny. W 1952 roku powtórnie przeniesiono je na cmentarz wojskowy.
Gmina Sidra: Sidra - 10, Jałówka - 2, Makowlany - 4+12 (1941 r.), Jurasze - 1+2, Bierniki - 4, Siderka - 2, Szostaki - 6 Bierwicha - 1, Majewo - 2, Chwaszczewo - 3, Romanówka - 3, Racewo - 5, Poganica - 1, Siekierka - 3, Jacowlany - 2, Litwinki - 14 (1941 r.), Śniczany - 10 (41 r.), Zwierany - 2 (41 r.), razem: 90 poległych.
Gmina Dąbrowa Białostocka: Dąbrowa - 8, Kropiwno - 75, Grodziszczany - 48 (szpital polowy), Reszkowie - 2, Olsza - 1, Kamienna St. - 7, Zwierzyniec Mały - 9, Bagny - 3, Jałówka - 46+32 (41 r.), Kamienna Stara - 7, Jaczno - 2, Grzebienie - 7, Sławno - 3, Brzozowo - 2, Jałowo - 8 (41 r.), Szuszalewo - 6 (41 r.), razem: 267 poległych.
We wsi Harasimowicze znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy Armii Czerwonej poległych przy forsowaniu bagien rzeki Sidry i zdobywaniu wsi. Miejscowość sześć razy przechodziła z rąk do rąk. W mogile tej jest pochowany st. szer. Grigorij Kunawin ze 1021 pp 307 Dywizji Piechoty 50 Armii. Poległ 26 lipca 1944 roku na wzgórzu koło wsi Harasimowicze, nakrywając własnym ciałem niemiecki ckm broniący podejścia do rubieży obrony. Pośmiertnie odznaczony został tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. Więcej na ten temat w tekście Zginął zakrywając własnym ciałem karabin maszynowy. Ilu żołnierzy poległo przy forsowaniu rzeki Sidry - nikt nie wie, gdyż polegli pozostali często w bagnie nie pogrzebani.
Gmina Nowy Dwór: Bobra Wielka - 1+5 (41 r.), Chilmony - 2, Dubaśno - 3, Kudrawka - 2, Bieniowce - 6, Koniuszki - 5, Sieruciowce - 4, Plebanowce - 1, Butrymowce - 3, Kol. Grzebienie - 5, Synkowce - 1, Jaginty - 8, Nowy Dwór - 4, Chworościany - 1, Bierniki - 4, razem: 55 poleglych, w tym 32 w 1941 r.
W walkach z Niemcami na terenie powiatu sokólskiego trzech żołnierzy otrzymało najwyższe radzieckie odznaczenie, Bohatera Związku Radzieckiego. Wiktor Żołudiow był generałem majorem, dowódcą 35 Korpusu Strzeleckiego 3 Armii. Zginął 21 lipca 1944 r. we wsi Plebanowo koło Krynek. Samochód, którym jechał został ostrzelany przez Niemców. Drugim był Grigorij Kunawin. Trzeci to Iwan Fursienko, starszy sierżant. Odznaczenie otrzymał za odparcie przy wykorzystaniu działa przeciwlotniczego kontrataku czołgów niemieckich koło Kuźnicy 23 lipca 1944 r.
Gmina Suchowola: Suchowola - 15+2, Olszanka - 2, Horodnianka - 18, Kol. Bachmacie - 1, Czerwonka - 4, Kopciówka - 2, Wólka - 6, Nowe Stojło - 1, Dryga - 6, Chodorówka St. - 9, Chodorówka Nowa - 5+1, Krzywa - 1, Okopy - 2, Chlewisk Dol. - 7, Dubasiewszczyzna - 6, Kiersnówka - 6, Domuraty - 5, Podgrodzisk - 1, Grymiaczki - 1, razem: 108 poległych, w tym 5 w 1941 r.
Gmina Janów: Janów - 56, Przystawka - 17, Trofimówka - 11, Sitawka - 15, Kumiałka - 7, Kizielany - 6, Białousy - 9, Nowowola - 5, Franckowa Buda - 1, Jasionowa Dolina - 3, Szczuki - 8, Studzieńczyna - 1, Nowokolno - 1, Kuplisk - 1, Podbudno - 1, Łubianka - 1, Teolin - 2, razem: 145 poległych.
Gmina Korycin: Korycin - 7, Ostra Góra - 2, Bombla - 20, Niemczyn - 4+2, Jezierzysk - 5, Mielniki - 1, Laskowszczyzna - 2, Wyłudy - 3, Zabrodzie - 1, Skindzierz - 2, Wysokie - 2, Zagórze - 9, Wojtachy - 1+1, Gorszczyzna - 2, Dzięciołówka - 2, Rutka - 2, Olszynka - 3+2, Aulakowszczyzna - 1+2, Zakale - 4+1, Milewszczyzna - 2, Krukowszczyzna - 2, Łosinie - 3, Długi Ług - 3, Szaciłówka - 4, Stok - 2, Popiołówka - 1, Brzozówka Fol. - 1, Łomy - 1, razem: 99 poległych.
Zestawienie poległych nie obrazuje stanu faktycznego, gdyż wielu żołnierzy zostało pogrzebanych przez ludność, tam gdzie padli i groby ich zostały nieoznaczone. Podczas ekshumacji wielu wypadkach nie zadano trudu szczegółowego ustalenia daty śmierci poległego.
Dowództwo Armii Czerwonej nie liczyło się ze stratami. Niejednokrotnie wysyłano całe bataliony na pola minowe, prowadzono także "rozpoznanie bojem", każąc żołnierzom nacierać na pozycje nieprzyjaciela, by zorientować się, gdzie znajdują się gniazda karabinów maszynowych. Stąd tak ogromne straty. Nie przywiązywano też wagi do dokumentowania śmierci żołnierza. Krasnoarmiejcy idący do walki nie mieli prawa posiadać żadnych dokumentów osobistych. Nie posiadali też nieśmiertelników. W większości wypadków ciała szeregowych żołnierzy wrzucano do grobów bez trumien.
Data wejścia Sowietów do poszczególnych miejscowości: Krynki - 22 lipca 1944 r., Sokółka - 24 lipca 1944 r., Dąbrowa Grodzieńska - 29 lipca 1944 r., Knyszyn- 7 sierpnia 1944 r., Osowiec - 14 sierpnia 1944 r., Grajewo - 23 stycznia 1945 r., Ełk - 24 stycznia 1945 r.
(mab, is)
Cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej w Sokółce: